Değerlendirme ve Sonuç

Yaygın olarak kullanılan temel bilgi kaynaklarından olan kitabın günümüzdeki biçimini alması çok uzun bir süreç sonunda gerçekleşmiştir.

Yazının icadından sonra insanlar, coğrafi özelliklere bağlı olarak değişen farklı yazı malzemeleri kullanmışlardır. Ağaç kabukları, ağaç yaprakları, levhalar, kil tablet, keramik vazo parçaları, topraktan yapılmış kaplar, taşlar, çeşitli madenler, keten bezi, fildişi, kemik, hayvan kabukları ve organları, bazı bitki kabukları, papirüs, parşömen ve kâğıt gibi yazı malzemeleri kitabın temellerini oluşturmuştur. Mısır’da papirüs bitkisinden üretilen bir çeşit kâğıt olan papirüsten yapılan rulo biçimli kitaplar ilk kitap örneklerindendir. Asurlular, Babiller ve Sümerler ise Anadolu coğrafyasında kilden ürettikleri tabletler üzerine yazdıkları yazılarla kil tablet biçimli kitapların ortaya çıkmasını sağlamıştır. Grek dünyasında kullanılan Mısır papirüs rulosu kitaplar yerini zamanla papirüse göre birçok avantajı bulunan parşömen kitaplara bırakmıştır. Hayvan derilerine uygulanan özel bir işlemle elde edilen parşömenin bulunmasını Mısır kralının papirüs ihracatını yasaklaması tetiklemiştir. Antik dönemde yatay rulo en yaygın kitap biçimi olmasına rağmen yazı tahta tabletler ve parşömen kodeksler de kullanılmıştır. Tahta tabletlerin defter biçimine benzer biçimde üretilmeye başlayan parşömen kitaplar yani kodeksler ise gerçek anlamda günümüz kitabının atası olmuştur. Bununla birlikte Çin’de uzun yıllardır bilinen ve çeşitli amaçlar için kullanılan kâğıdın basımcılıkta kullanılması da kitap tarihi için kilit bir gelişmedir.

Ortaçağ’da matbaanın bulunduğu 1450 yılına kadar geçen süreçte doğal olarak kitaplar el yazması biçimindeydi. Kitap yazımı ve çoğaltımı genellikle kilise güdümündeydi. Manastırlarda bulunun yazı atölyeleri yaygın olarak kitap üretim merkezleri olmuştur. Zamanla kiliseden bağımsız kitap süsleme sanatları ve kitap türleri ortaya çıkmıştır. Parşömendeki pahalılığın el yazması kitabın fiyatlarına olumsuz olarak yansımasıyla kitap yazımında kâğıt kullanılmaya başlanmıştır. Diğer bir deyişle, Çinliler tarafından uzun yıllardır kullanılmakta olan kâğıdın Avrupa’da yayılması kitap yapımında çok önemli bir işlev üstlenmiştir. Öte yandan, Gutenberg’in uzun yıllardır çeşitli amaçlar için kullanılmakta olan devingen harflerle baskı tekniğini geliştirmesi basımcılığı ve modern kitabı doğurmuştur. İnsanlık tarihi için en önemli buluşlardan birisi olan matbaa, kitapların hızlı biçimde ve çok kopya olarak basılmasını mümkün kılmıştır. Kitabın yayılması da, okur-yazar sayısının artması ve insanların eğitim seviyesinin yükselmesi gibi olumlu sonuçlar doğurmuştur.

Matbaanın ilk dönemlerinde basılan kitaplar doğal olarak el yazması kitap biçimini korumuştur. Yaklaşık yüz yıl sonra ise kitap büyük oranda günümüz kitabına benzer hale gelmiştir. Bununla birlikte, basımcılığın ilk günlerinden bugüne dek kitaplar, harfleri, metinsel özellikleri, cilt yapılarında ve süsleme sanatlarında çeşitli gelişmeler meydana getirmiştir.

Tarihsel süreçte, kitabın oluşumunda çeşitli coğrafi, ekonomik ve kültürel faktörlerin etkili olduğu görülmektedir. Örneğin, Mısır’da papirüs bitkisinin yetişme olanağı bulması papirüs kâğıdından kitap üretmeyi gerektirirken; papirüs ihracatının yasaklanması Grek dünyasında hayvan derisinden elde edilen parşömenden kitap yapımını doğurmuştur. Benzer biçimde, parşömenin fiyatındaki artış kitap üretiminde kâğıda yönelmeyi sağlamıştır. Bununla birlikte kitap, tarihin hangi döneminde, hangi coğrafyada, hangi biçimde olursa olsun bilgi kaynağı olma niteliğini korumuştur. Bilginin, bilimin ve kültürün korunmasında ve yayılmasında hayati işleve sahip olan kitaplar, bugünden sonrada belki farklı biçimlerde de olsa önemini koruyacaktır. Kuşkusuz, tarihte kitabı ortaya çıkaran süreçleri ve koşulları tanımak yani kitabın tarihini bilmek, bu konuda değerlendirmede bulunmayı kolaylaştıracaktır.